OS PAIS DA PATRIA

ENTRE as novelas máis destacadas do ano que rematou está «Patria» de Fernando Aramburu. Despois dun tempo lendo críticas moi favorables e eloxios abundantes, confirmados por unha sucesión vestixinosa de edicións (parece que xa leva vendidos máis de 100.000 exemplares), decidín que era hora de lela. Coñecía non a totalidade pero sí algunhas das obras do escritor de San Sebastián nas que demostraba maneiras de bo narrador. Despois de anos establecido en Alemaña e a base dun traballo constante foise labrando un nome e prestixio literario merecidos que agora fortifica e asenta de maneira sólida con esta obra de tanto éxito.

«Patria» atrévese a saltar sobre un silencio mesto que impedía chamar polo seu nome ao drama padecido primeiro por los propios vascos e logo por toda España a causa do terrorismo de ETA. Talvez tiveron que chegar tempos nos que as armas se descargaron para enfrontarse a este pudor trémulo que impedía a ninguén levantar unha palabra máis alta que outra. Pero o certo é que Aramburu, se cadra pola distancia que proporciona vivir lonxe, atreveuse nesta novela longa e fonda a meter os dedos nas feridas aínda abertas dun corpo social acoitelado polo fanatismo, a ignoranacia, o racismo, o cinismo e a covardía. Arrincando do concreto, de dúas familias amigas que tropezan co mal coma un destino ao que non se poden opoñer, é quen de elevar a tensión dentro dun pobo, o microcosmos da macheta e da serpente, a categoría universal de reflexión sobre a loita armada. A través de personaxes ben trazados, agás algún ao que vexo en exceso simplificado e caricaturizado, logra ir desleando o enramado de prexuízos, temor, silencio e inhibición que permite a catro matóns casi analfabetos, repetidores de consignas de catecismo, anular a vontade por completo da comunidade. A masa base da que se extrae o soldado que loita pola liberación do pobo está perfectamente aprehendida nas clases traballadoras frustradas, alouladas con tres principios básicos que nos levan de A a B: o pobo está oprimido por un Estado maligno, nós, os sufridos heroes mozos liberaremos ao pobo da escravitude e así, chegados a B, este país gozará de toda bendición: sendo nós - só nós, os que falamos euskera, temos apelidos propios e queremos á patria- os que quedemos neste paraíso. Entón desaparecerán o problemas do paro, da insatisfacción, das desigualdades, da incultura, do odio, de todo. Este molde perfectamente perimetrado por Aramburo servíndose da trama e dos personaxes, actúa de autoestrada pola que circulan as emocións, a angustia, as contradicións e a rabia que este contexto xenera.

Para conseguilo, Aramburu utiliza unha técnica moi depurada na que destacan tres elementos: a facilidade coa que mestura as voces narrativas, o oído literario que se expresa na harmoniosa combinación de fraseo musical (coma se tivese o oído de «El trompetista del Utopía») e o ritmo narrativo que lle impón ás máis de 600 páxinas para que se lean con gusto e sen cansazo en ningún momento. Certo que a medida que avanza a novela a pureza coa que mestura primeira e terceira persoa nos primeiros capítulos vaise escurecendo, perdendo a diáfana e atractiva conxugación de pensamento subxectivo e narración obxectiva, pero, aínda así, a obra mantén o tipo ata o final. De igual maneira que domina os saltos espacio temporais nun campo reducido, flexible, nada acartonado.

Mágoa que a novela se reduza a un campo tan parcial e limitado. O dos barrios obreiros con mozos de pendente na orella e fanatismo apaixoado; de curas de parroquia dulzóns e cínicos que acenden velas a Deus e ao demo, máis ao demo; a traballadores da fundición que acoplan a súa vida á coada fervente do aceiro, o viño no «Pagoeta» e a bicicleta dos domingos; ás nais que se converten á ideoloxía que sexa con tal de apoiar ao fillo que pariron e ao ambiente calustrofóbico e minúsculo do pobo asfixiante, controlador, implacable con quen non mire a onde debe. Parece coma se a análise esquecese que por riba de ese proletariado con boa terra para sementar odio existe unha clase burguesa, ilustrada, rica, máis calculadora e cínica que xogou nese «conflito» un papel se cadra máis transcendente. Esa área social queda menos definida, coma se en Bilbao, San Sebatián, nos obispados, non só nas parroquias de cura tocón, nos despachos políticos, non só nas tabernas onde se colocan fotos de presos, nas universidades, non só nas ikastolas rurais, nos grandes centros de decisión empresarial, non só no pequeno e laborioso empresario de sete camións, non hoube actividade, se tomasen decisións e se participase na desgraza de aterrorizar, dividir e asasinar durante tantos anos. Claro que para reflectir con exactitude ese lado esquecido igual necesita Aramburu outras 600 páxinas, pero se cadra merecería a pena. Eu, por animalo, aínda que seguro lle sobrarán títulos no caso de que se atrevese co difícil empeño, adiántolle un posible título: «Os pais da patria».